Cirkel van gedragsverandering, model van Prochaska en Diclemente

Bijgewerkt: 4 februari 2023

Iedereen vertoont wel eens ongewenst of ongepast gedrag. Wanneer dit af en toe voorkomt dan vormt dit geen probleem. Soms is het beter om naar gedragsverandering toe te werken. De cirkel van gedragsverandering toont een aantal stappen die van belang zijn in het veranderingsproces. Deze cirkel is gebaseerd op het model van Prochaska en Diclemente.

Prochaska en Diclemente

De cirkel van gedragsverandering is bedacht door Prochaska en Diclemente. James Prochaska (geboren 1942) was hoogleraar psychologie en tevens directeur aan de universiteit van Rhode Island.  Carlo Di Clemente is een collega psycholoog op dezelfde universiteit.

De heren waren van mening dat gedragsverandering in 5 tot 6 stappen wordt doorlopen. Aan de hand hiervan hebben ze in 1983 de cirkel van gedragsverandering ontwikkeld. Dit staat ook wel bekend als het transtheoretisch model (TTM).

Waarom iemand zijn of haar gedrag wil of moet veranderen

Soms levert nieuw gedrag meer aandacht op dan het oude gedrag. Het gedrag veranderen kan tot meer positieve aandacht leiden. Ook is het mogelijk om hiermee vervelende situaties te ontlopen. Gedragsverandering kan alleen wanneer je hier zelf de meerwaarde van inziet. Het hoeft hierbij niet alleen om bepaald gedrag te gaan maar kan ook bij een verslaving worden toegepast.

Dat is gelijk het grootste probleem met het gedrag van iemand anders willen veranderen. Wanneer deze persoon hier niet de meerwaarde van inziet dan gaat die verandering niet plaatsvinden.

In geval van overleven gaat het veranderen van gedrag vaak automatisch. Dit kan later ook weer (automatisch) worden teruggedraaid.

De cirkel van Prochaska en Diclemente

Soms wil je niet veranderen omdat je hier niet de voordelen van inziet. Je bevindt je dan in het voorstadium, dit is de start van de cirkel van Prochaska en Diclemente. Anderen kunnen in dit geval wel zien dat gedragsverandering voordeel zal opleveren. Die anderen kunnen dan voor overtuiging zorgen. Op dat moment ontstaat er een overweging (de tweede fase).

Volgens de heren Prochaska en Diclemente zijn er zes fasen wanneer het om gedragsverandering gaan. Die hebben ze in een mooie cirkel weergegeven.

1. Het voorstadium

Het begint allemaal met het voorstadium. Er is verandering van gedrag nodig maar degene waar het over gaat ziet hier niet de voordelen van in. Het zou volgens deze persoon geen meerwaarde bieden. Die persoon kan je zelf zijn of iemand in je omgeving.

Wanneer je zelf in dit voorstadium zit hoor je vaak van je omgeving dat er iets met je gedrag moet gebeuren. Eigenlijk vind je dit allemaal wel meevallen: anderen overdrijven. Terwijl je bij mensen om je heen juist wel duidelijk ziet dat ze hier en daar wat aan hun gedrag kunnen doen. Herkenbaar? Dat is de eerste fase in de cirkel van gedragsverandering.

Een coach, psycholoog of iemand uit de omgeving kan in deze fase het beste luisteren en oprechte interesse tonen. Wanneer de ander zich gehoord voelt dan is deze beter in staat om naar het eigen gedrag te kijken.

2. Het overwegen waard

Door beide kanten van de zaak toe te lichten kan iemand in de tweede fase terechtkomen. Dit is de overwegingsfase. Er wordt nu niet meer zo zwart-wit gekeken. Misschien heeft die ander toch gelijk en is verandering van gedrag nodig. Of ben je er zelf achter gekomen dat je gedrag niet het gewenste effect heeft.

De tweede fase gaat vaak gepaard door veel twijfels en piekeren. Uiteindelijk moet er een afweging worden gemaakt: iets aan het gedrag doen of op de oude manier door blijven gaan?

3. De beslissing maken

De beslissingsfase is in de cirkel van gedragsverandering erg belangrijk. De voors en tegens zijn tegen elkaar afgewogen. Soms met behulp van iemand anders, een psycholoog of een coach. Maar het kan ook dat je zelf de beslissing maakt.

Het is vooral belangrijk dat de beslissing vrijwillig wordt gemaakt, niet onder druk van anderen. Wanneer er teveel druk van de omgeving op ligt dan heeft dit proces geen grote kans van slagen.

4. Het plan uitvoeren

Nu komt het erop aan: de uitvoeringsfase. In deze fase is het belangrijk dat er een goed plan van aanpak op tafel komt te liggen. Dit maakt de slagingskans er een stuk groter op. Sommigen krijgen het voor elkaar om zelf een plan te bedenken. In veel gevallen is hier toch hulp bij nodig.

Die hulp is belangrijk want het is vaak heel moeilijk om het eigen gedrag aan te passen. Je weet immers niet wat de omgeving van je verlangt of als gewenst gedrag ziet. Kleine dingen kun je zelf aanleren, bijvoorbeeld beter leren organiseren. Wanneer het echter om sociale of emotionele vaardigheden gaat is hulp wel zo praktisch.

De vierde fase staat voor actieve verandering. Je vermijdt bijvoorbeeld een aantal personen die altijd een negatieve invloed op je emoties of je gedrag hebben. Je probeert te stoppen met een verslaving en ontwikkelt nieuwe en betere gewoontes.

5. Vol blijven houden

De vijfde fase kenmerkt zich door het vol blijven houden, ook wel de bestendigingsfase genoemd. Nieuw aangeleerde gewoontes of gedrag wordt geheel eigen. Het gaat bijna allemaal vanzelf. Je hoeft dus niet meer na te denken over je nieuwe gedrag.

6. De terugval

Alles gaat met vallen en opstaan, ook wanneer het om gedragsverandering gaat. De laatste fase in de cirkel van gedragsverandering gaat over de terugval. Je vervalt weer in oude gewoontes of het ongewenste gedrag.

Op dat moment zijn er twee mogelijkheden. Het kan dat je jezelf snel weer herpakt, zij het uit eigen beweging of met hulp van iemand anders. In dit geval kom je weer in de vierde of vijfde fase

 Na een tijdje kan er opnieuw een kleine terugval plaatsvinden (hoeft niet altijd zo te zijn). Soms zijn er meerdere terugvallen maar wanneer dit telkens weer herpakt wordt dan wordt de cirkel uiteindelijk helemaal doorlopen. Op dat moment is het tijd om uit de cirkel van gedragsverandering te stappen.

Een andere mogelijkheid is dat de terugval zeer heftig verloopt. Het is niet mogelijk om opnieuw in de vierde of vijfde fase terecht te komen. Hierdoor beland je weer in de eerste of de tweede fase. Dit maakt het moeilijker om de cirkel opnieuw te doorlopen, de kans op een grote terugval is namelijk flink aanwezig.